CHRISTOPHE DEJOURS. 
Η εξέλιξη της κοινωνίας δημιουργεί καινούργιες εκφράσεις συμπτωματολογίας, αν όχι παθολογίας. Κάποιες από αυτές είναι αρκετά γνωστές : τοξικομανία και βία, αλλά επίσης και αύξηση των αυτοκτονιών. Ξέρουμε πως η επιρροή αυτών των παθολογιών αγγίζει διαφορετικούς πληθυσμούς, με αντιφατικό τρόπο. Η αύξηση της παθολογικής νοσηρότητας αγγίζει κι άλλους πληθυσμούς όπως τους ελεύθερους επαγγελματίες και τους άνεργους (μεγάλης διαρκείας).Αλλά αυτό που ξέρουμε λιγότερο είναι ότι οι μοντέρνες παθολογίες εμφανίζονται επίσης ανάμεσα σε αυτούς που έχουν εργασία, όχι μόνο προσωρινή, αλλά και σταθερή. Πιο συγκεκριμένα, υπάρχουν ασθένειες τις οποίες θα μπορούσαμε να ονομάσουμε με τον όρο «παθολογίες της υπερφόρτωσης». Αυτό που θα λέγαμε «burn out».Αγγίζουν επίσης το πλαίσιο των τεχνικών, των εργατών, των υπαλλήλων. Γνωστικές παθολογίες, συναισθηματικής προέλευσης, οι οποίες εμφανίζονται ξαφνικά στους ενήλικες, στη δουλειά. Συμπτώματα αυτών είναι τα προβλήματα στη σκέψη μέχρι τη νοητική σύγχυση σε ανθρώπους που έχουν χάσει την αναφορά τους (τη σχέση τους) με τις αξίες και τις νόρμες· ασυνήθιστα τελικά προβλήματα γνωστά με την ονομασία «προβλήματα μυο-σκελετικά» ή επαναλαμβανόμενα τραύματα, κακώσεις, θλάσεις, τα οποία έχουν ένα χαρακτήρα πραγματικά «επιδημικό» : πόνοι, φλεγμονές, θλάσεις στις αρθρώσεις, απονευρώσεις, πιο συγκεκριμένα στα δάχτυλα και στους καρπούς των χεριών και οδηγούν σε λειτουργικές, σημαντικές αναπηρίες καιχρειάζονται συχνά επεμβάσει. Αυτά τα προβλήματα σωματικής συμπτωματολογίας επέρχονται όχι μόνο στους εργάτες οι οποίοι χειρίζονται θερμοκήπια, ή εργαλεία αλλά και στους υπάλληλους γραφείου, ταμίες σουπερ-μάρκετ, μηχανικούς πληροφορικής.κ.α .Σε ένα πλαίσιο, που η αυτοματοποίηση έκανε να εξαφανιστούν τα καθήκοντα της διαχείρισης εμπορευμάτων. Αυτή η επιδημία είναι προβλήματα, κατ’ επέκταση, επεξεργασμένες άμυνες εναντίον του ψυχικού πόνου που συνδέεται με τα επαναληπτικά καθήκοντα κάτω από τον καταναγκασμό του χρόνου που,και απ’ ότι φαίνεται, αποτελούν τον πυρήνα αυτής της παθολογίας με την έκφραση - εμφάνιση στο σωματικό.

1. Μπροστά στην ανθοφορία των καινούργιων συμπτωματολογιών και την αναταραχή των επιδημιολογικών δεδομένων, μπορούμε να αναρωτηθούμε τι σημαίνει αυτό, όχι μόνο με την έννοια της παθολογίας αλλά και με την έννοια της δημιουργίας, ακόμα και μέσα στην υποκειμενικότητα. Η ανάλυση αυτής της εξέλιξης, συνδεδεμένης με την κοινωνία και την ψυχοπαθολογική σημειολογία επιτρέπει να προοδεύσει η ψυχαναλυτική σύλληψη των σχέσεων μεταξύ της συνηθισμένης κλινικής από τη μια, και της ανεπηρέαστης από το χρόνο, ψυχικής δομής του άλλου. 

2. ΓΙΑ ΠΟΙΟΝ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟ ΜΙΛΑΜΕ;

Δεν θ’ασχοληθώ με τον εκσυγχρονισμό στην ολότητα του αλλά με αυτόν του νεο-φιλελευθερισμού και με ό,τι εμφανίζεται σαν μια συγκεκριμένη και πρόσφατη μορφή κυριαρχίας της οικονομικής και εμπορικής επιχειρηματολογίας, σε όλες τις κατευθύνσεις των πολιτικών συζητήσεων, ή όπως θα έλεγε ο Habermas, μετά τον Max Weber, η σκλήρυνση της αντίφασης μεταξύ συστήματος και του πραγματικού κόσμου (αυτού που βιώνεται). Η ερώτηση που επέρχεται λοιπόν είναι: ποιας φύσης είναι οι ερωτήσεις που θέτονται στην ψυχανάλυση από την πρόσφατη οικονομική και νεο-φιλελευθερική κυριαρχία; Η εργασία αποτελεί εναν κεντρικό διαμεσολαβητή μεταξύ ασυνείδητου και κοινωνικού εδάφους ή με έναν διαφορετικό τρόπο , μεταξύ ψυχικής και οικονομικής λειτουργίας.

3. Η ΚΛΙΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε αυτές τις ερωτήσεις, πρέπει πρώτα να ορίσουμε αν υπάρχει ένα μέσο να γεμίσουμε την μεγάλη απόσταση μεταξύ γεγονότων και σκέψεων που προέρχονται από την οικονομία από την μία πλευρά και από την άλλη, των γεγονότων και σκέψεων που προέρχονται από την ψυχανάλυση. Η απάντηση μου είναι, ότι είναι πιθανό να εντοπίσουμε τις καταστάσεις όπου η ψυχική λειτουργία είναι άμεσα υποταγμένη στον έλεγχο της οικονομικής πραγματικότητας, με την έννοια της οικονομικής επιστήμης και στην εξέλιξη της συσχέτισης με την κυριαρχία στην κοινωνία. Αυτές οι καταστάσεις αποτελούν μια κλινική δουλειά αρκετά συγκεκριμένη και προνομιούχα όπου βλέπουμε πως η κοινωνική κυριαρχία ξαναπαραγάγεται στο εσωτερικό της ατομικής ψυχικής λειτουργίας.Αυτή η κλινική δουλειά ειναι αυτή στην εργασία. Η εργασία αποτελεί εναν κεντρικό διαμεσολαβητή μεταξύ ασυνείδητου και κοινωνικού εδάφους ή με έναν τρόπο διαφορετικό, μεταξύ ψυχικής και οικονομικής λειτουργίας. Γι αυτό σε πολλές επιστήμες, μιλάμε για «συγκέντρωση/επικέντρωση της εργασίας». Η αποδοχή του «συγκεντρωτισμού της εργασίας» σε σχέση με την ατομική ψυχική λειτουργία και με την εξέλιξη της κοινωνίας δεν είναι μία ερώτηση που έχει επιλογή στη θεωρία. Δεν μπορούμε να είμαστε υπέρ ή κατά της «κεντρικής» θέσης που προορίζεται στην εργασία. Είναι επειδή η εργασία έχει υψωθεί σε αυτή την καθοριστική θέση από τον εκσυγχρονισμό και δεν μπορουμε να της αλλάξουμε θέση. Η εργασία μένει σε κεντρική θέση της πνευματικής ζωής αυτών που δουλεύουν. Αλλά είναι και στο μυαλό όσων δουλεύουν και ιδιωτικά,μόνοι τους. Η ανέφικτη κατάσταση των τελευταίων, να παράγουν από την εργασία μία συμβολή στην εξέλιξη της κοινωνίας, πληρώνεται αντίστοιχα σε μια μεγάλη δυσκολία να διαφυλάξουν τη λειτουργία του δικού τους ψυχισμού, το οποίο μεταφράζεται από μία τρομακτική επίδραση της ψυχιατρικής νοσηρότητας.

4. ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΟΝΟΥ ΑΠΕΝΑΝΤΙ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ/ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ 

5. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ «ΣΥΝΕΝΟΧΗΣ-ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΣ» ΤΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Για να λειτουργήσει το σύστημα σε αυτήν την απειλή, χρειάζονται άτομα να το ανακαλύψουν και να το σκεφτούν, στη συνέχεια χρειάζονται άτομα να προσαρμοστούν σε κάθε εταιρεία, σε κάθε διαχείριση και σε κάθε πόστο. Χρειάζονται επίσης άτομα που θα επιβεβαιώσουν την αφθαρσία, την ισχύ και την κυριαρχία πάνω σε όλους (τους υπόλοιπους).Επιμένω στο πρωτεύον σημείο της συζήτησης: αυτό το σύστημα δεν λειτουργεί μόνο από την δικιά του ευφυία της εσωτερικής λογικής του, αλλά λειτουργεί επειδή υπάρχουν οι άνθρωποι που το κάνουν να λειτουργεί. Πολλοί εργάζονται για την επιτυχία του. Όχι μόνο επαγγελματίες που διευθύνουν, αλλά και εργαζόμενοι σε υποδεέστερες θέσεις, τεχνικοί κ.α.
Για να λειτουργήσει το σύστημα, χρειάζεται μία μάζα(ομάδα) διαμορφωτών, να ετοιμάσουν τους μεν, να δοκιμαστούν και να δεχτούν την αξιολόγηση και τους άλλους να την ασκήσουν.Αναπόφευκτα μπορούμε να αναγνωρίσουμε ένα μεγάλο αριθμό ατόμων που βρίσκονται στη θέση του νεο-φιλελεύθερου εκσυγχρονισμού, προορισμένοι να παράγουν στην εργασία, για την εργασία, επηρεασμένοι από την εργασία, μια συρροή πράξεων που έρχονται να εκφοβίσουν τον άλλον, να τον απειλήσουν, να προκαλέσουν φόβο, αλλά και να εκπαιδεύσουν μία λίστα από μελλοντικούς πτυχιούχους έτσι ώστε να φτιάχνουν «κοινωνικά προγράμματα», να κατορθώνουν να κάνουν ένα αποτελεσματικό καθάρισμα, με λίγα-λόγια να διαπράξουν άδικες πράξεις εναντίον του άλλου.

6. Ο ΗΘΙΚΟΣ ΨΥΧΙΚΟΣ ΠΟΝΟΣ

Αυτού του είδους ψυχικού πόνου τον συσχετίζω με αυτή την ηθική σύγκρουση, δηλαδή θα μπορούσε να ήταν απόγονος μιας ψυχικής αμεσότητας, γεννημένη από μια σύγκρουση ενός ορθολογισμού που προκύπτει από την υποταγή (στην εργασία). Αυτός ο ηθικός ψυχικός πόνος αποδεικνύεται κλινικά μια επικίνδυνη ψυχοπαθολογική δύναμη. Στον ορίζοντα του ηθικού ψυχικού πόνου, υπάρχει ένα φάντασμα της αγωνίας/άγχους που προκύπτει από ένα ξεχείλισμα μιας ριζικής αμφισβήτησης στον ίδιο τον εαυτό, τις επιλογές, τις πεποιθήσεις και την απώλεια της ταυτότητας. Και αυτό που έρχεται: κάποια υποκείμενα δεν καταφέρνουμε να ελέγξουν αυτήν την αγωνία/άγχος και ταλαντεύονται στηνκατάθλιψη. Κάποιοι από αυτούς και κάποιοι μέχρι και σήμερα αυτοκτονούν.
Γνωρίζουμε εδώ και κάποια χρόνια περιπτώσεις αυτοκτονιών στον χώρο της εργασίας, κάτι που είναι καινούργιο στην μνήμη του γιατρού της εργασίας.Εξάλλου αυτός ο ηθικός πόνος παίρνει χώρο, σε μια πολύπλοκη σχέση μεταξύ μιας ενδο-υποκειμενικής σύγκρουσης και μιας δια-υποκειμενικής σύγκρουσης. Αλλά η δια-υποκειμενική διάσταση της σύγκρουσης αναπτύσσεται συγκεκριμένα στο χώρο των κοινωνικών σχέσεων. Αυτές οι τελευταίες δεν είναι περιοριστικές στις ερωτικές σχέσεις ούτε στην ταυτόχρονη έλξη και απώθηση (αμφιθυμία) του έρωτα και του μίσους στον συναισθηματικό δεσμό. Πρόκειται για κοινωνικές σχέσεις που δένονται και «ξε-δένονται» σε ένα χώρο που, από τον Freud, θεωρούμε ό,τι οι ενορμήσεις ,έχουν υποστεί μια διαδικασία αποσεξουαλικόποιησης περισσότερο ή λιγότερο πετυχημένη. Εδώ είναι η οικονομία της ηδονής στην εξειδανίκευση η οποία απειλείται από τον ηθικό ψυχικό πόνο.

7. ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΗΣ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑΣ.

Η κατάθλιψη και ο αυτοκτονικός ιδεασμός που μόλις προανέφερα ειναι γεγονός μίας μειοψηφίας. Αυτό τι σημαίνει; Ότι οι άλλοι τα καταφέρνουν ή ακόμα, ότι οι άλλοι σε μεγάλη πλειοψηφία κατορθώνουν να μένουν στην κανονικότητα και να αποτρέπουν την ψυχασθένεια.Έτσι είναι η «κανονικότητα» που γίνεται αινιγματική. Τι κάνουν όμως για να μην γίνουν τρελοί παρόλη την απειλή που επηρρεάζει την ταυτότητά τους με τον ψυχικό πόνο; Σε αυτήν την ερώτηση υπάρχουν διάφορες απάντησεις που προέρχονται από την κοινωνιολογία (Συμβολική Κυριαρχία του Bourdieu), την αμερικάνικη κοινωνική ψυχολογία (η Υποταγή στην Εξουσία του Milgram), την κοινωνιολογία του Parson, κ.τ.λ., την πολιτική φιλοσοφία (laservitude-δουλεία/εξαναγκασμός de la Boétie). Λαμβάνοντας υπόψη την ποσότητα των συμπολιτών μας που εμπλέκονται στην επιτυχία της μοντέρνας οργάνωσης της εργασίας, που σημαίνει αυτοί που συνεργάζονται με το σύστημα, παρόλη την αποδοκιμασία, δεν μπορώ παρα να παραδεχτώ ότι υπάρχουν ανάμεσα σε αυτούς, οργανωμένοι διαστροφικοί και παρανοϊκοί. Κάνω λοιπόν την υπόθεση ότι ο περισσότερος αριθμός ατόμων, όπως εσείς κι εγώ, έχουν μια ηθική κρίση. Οπότε γνωρίζουν ότι οι αδικίες που γίνονται είναι άνήθικες και αδικήματα. Έτσι υποφέρουν από ηθικό ψυχικό πόνο. Αν έχω δίκιο και αν σύμφωνα με την εισήγηση της κλινικής, αυτός ο ψυχικός πόνος είναι πραγματικά καταστροφικός η αρκετά επικίνδυνος για την ψυχική υγεία, τι κάνουν για να μην τρελαθούν;Οι κλινικές ερευνες που έχουν γίνει, έχουν δείξει ότι αυτοί που «κρατιούνται»(τα καταφέρνουν) και υπερβαίνουν τον ψυχικό τους πόνο, είναι χάρη στην συμμετοχή και τη προσωπική συμβολή τους σε ομαδικές/συλλογικές αμυντικές στρατηγικές πολύ συγκεκριμένες οι οποίες ονομάζονται «ομαδικές/συλλογικές στρατηγικές άμυνας». Πρόκειται για άμυνες εναντίον του ψυχικού πόνου οι οποίες έχουν την ιδιαιτερότητα να είναι χτισμένες και διατηρημένες συλλογικά χάρη σε μια εντατική δουλειά κατασκευής κανόνων οι οποίοι πλαισιώνουν τις συμπεριφορές, το λόγο, τις απαγορεύσεις κ.α. Οι πρώτες ομαδικές/συλλογικές στρατηγικές άμυνας ανακαλύφθηκαν στην εργασία στους εργάτες οικοδομών και δημόσιων έργων που τα καταφέρνουν χάρη σε μία συλλογική άρνηση της πραγματικότητας των κινδύνων της δουλειάς, απορρίπτοντας τον φόβο που αισθάνονται απέναντι στο ρίσκο των ατυχημάτων. Χωρίς την συμμετοχή τους σε αυτές ομαδικές στρατηγικές άμυνας, δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν να εργάζονται. Από τότε έχουμε αναγνωρίσει κι άλλες ομαδικές στρατηγικές άμυνας σε ναυτικούς, ψαράδες, πιλότους, αστυνομικούς, στρατιώτες κ.α. Είναι μια κλινική ανακάλυψη πιο πρόσφατη.Ομαδικές/συλλογικές στρατηγικές άμυνας συγκεκριμένα κατασκευασμένες για να αγωνιστούν εναντίον του ηθικού ψυχικού πόνου να συνεργαστεί κανείς για την δουλειά του σε πράξεις που αποδοκιμάζει ο ίδιος. Μέχρι σήμερα τρεις στρατηγικές άμυνας έχουν αναγνωριστεί. Υπάρχουν μάλλον και άλλες στρατηγικές άμυνας. Επισημαίνω ότι στην καρδιά αυτών των ομαδικών/συλλογικών στρατηγικών άμυνας, η αναφορά στις αξίες τις ενηλικίωσης, ανδροπρέπειας, αρρενοπώτητας παίζει ένα σημαντικό ρόλο.
5. Δεν έχω χώρο να τις αναπτύξω εδώ. Έχουν ως κοινό σημείο να ναρκώνουν την ηθική συνείδηση που περνά από μια συστολή και είναι σημαντικό, αν όχι θεμελιώδες, η ικανότητα της σκέψης με την έννοια που έχει αυτός ο όρος της αντίληψης που έχει η προσυνειδητή σκέψη.Πετυχαίνουμε έτσι να διαχωρίσουμε την γνωστική λειτουργία που είναι υποταγμένη στους μόνους ελέγχους της οργανικής λογικής (αποδοτικότητα, παραγωγικότητα, ποιότητα κ.τ.λ.), πέρα από την αντανακλαστική σκέψη πάνω στην ίδια την συμπεριφορά απέναντι στον άλλον, σκέψη που είναι παραλυτική, ουδέτερη, ναρκωμένη. Φτάνουμε έτσι καμιά φορά σε καρικατούρες υποκειμένων που γίνονται υπερβολικά αποδοτικά, σε επαγγελματίες που είναι ισχυρογνώμονες, αφοσιωμένοι και πρόθυμοι και συγχρόνως είναι προσκολλημένοι σε μία κριτική σκέψη πάνω στην κοινωνική και υποκειμενική θέση/στάση τους.Βρίσκεται έτσι πραγματοποιημένη μία διπλή λειτουργία στο ίδιο το υποκείμενο, που το ψυχικό (συναισθηματικό) είναι διαχωρισμένο από το γνωστικό, χάρη στην αναφορά πάνω στην παραγωγική επίδοση από τη μία μεριά και από την άλλη, χάρη στη χρήση των ομαδικών αμυνών.Είναι η αποκοπή μεταξύ γνωστικού και συναισθηματικού από την εργασία, για την εργασία, που, -προστατεύοντας το υποκείμενο από την επίστροφή του στον ηθικό ψυχικό πονο σε σχέση με τη συμμετοχή του στην αδικία-, θα αποτελούσε μία από τις κύριες ψυχολογικές αρμοδιότητες της κυριαρχίας στην πλευρά αυτών που ασκούν το επάγγελμα χωρίς άγχος και αυτών που υφίστανται χωρίς να διαμαρτύρονται.
Έχω την εντύπωση ότι ο εκσυγχρονισμός και πιο συγκεκριμένα ο νεο-φιλελευθερισμός και η επιβολή της οικονομίας πάνω στην ψυχική λειτουργία δεν ξαναθέτει την( ανεπηρέαστη από το χρόνο ) σταθερότητα της δομής. Ο νεο-φιλελευθερισμός αποκαλύπτει καλύτερα μεσω της νέας συμπτωματολογίας των αμυνών και της κανονικότητας, την επικίνδυνη ισχύ της σχάσης, σαν αποτελεσματικό τρόπο προσαρμογής στην εξέλιξη των σχέσεων της κυριαρχίας όποια κι αν είναι η ψυχική δομή του υποκειμένου. Η σχάση λοιπόν, που εδώ είναι ένας προβληματισμός, είναι εδραιωμένη και τροφοδοτημένη από τις ομαδικές/συλλογικές στρατηγικές άμυνας, που είναι μία σαφώς κοινωνικοποιημένη συνεργασία. Είναι μια ολότητα κανόνων και ανεστραμμένης αλληλεγγύης, σε σχέση με τις αξίες που κατορθώνουν να περάσουν το κακό ως καλό.Και δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι μπορούμε να αφομοιώσουμε αυτή τη σχάση στις οργανωμένες ή δομικές διαστροφές που γνωρίζουμε από την ανάλυση των σεξουαλικών διαστροφών. Αντιθέτως, αυτή η σχάση, φαίνεται να μπορεί να υπάρξει σε όλους, συμπεριλαμβανομένου των υποκειμένων που δεν μπορούμε να θεωρήσουμε διαστροφικά. Η αρχική ερώτηση βρίσκεται έτσι, άκαιρη: δεν πρόκειται για μία συζήτηση σχετικά με την προσωρινότητα (εφήμερο) της κλινικής και την ανεπηρέαστη από το χρόνο δομή. Βασικά, τα προβλήματα τα οποία αναδύονται από τον νεο-φιλελευθερισμό είναι : 
1) οι σχέσεις ανάμεσα σε ακαμψία και ευπλαστότητα στο εσωτερικό της κάθε δομής, μεταξύ ακαμψίας/αυστηρότητας της δομής και ευπλαστότητας των οδηγιών (ίσως συμπεριφορών). Ο εκσυγχρονισμός δεν δημιουργεί τίποτα στην ψυχοπαθολογία. Αναγείρει σαν ανταπόδοση ένα δυναμικό της ψυχικής λειτουργίας που μπορεί να είναι αρκετά εύκολα στην υπηρεσία της ευπλαστότητας και της προσαρμογής σε όλες τις ψυχικές δομές. Μια σχάση που δεν θα σήμανε την ακαμψία των αμυνών, αλλά αντιθέτως θα κατέθετε τον «οππορτπυνισμό-καιροσκοπισμό» τους.
2) Ο νεο-φιλελευθερισμός λανσάρει, μία νέα πρόκληση στην ψυχανάλυση: με ποια μέσα πρέπει η ψυχανάλυση να προικιστεί στο θεωρητικό και πρακτικό επίπεδο για να μην περάσει δίπλα από αυτό το μεγάλο, κλινικό πρόβλημα του ψυχικού πόνου; Ο εθελοντικός εξαναγκασμός είναι και αυτός ένα πρόβλημα της ψυχαναλυτικής πρακτικής. Κρατώντας την υποταγή για μία ανάλυση του άγχους του ευνουχισμού και για μία αναγνώριση της πραγματικότητας όπως το σκέφτονται ορισμένοι αναλυτές, ξανάρχεται να επιβεβαιώσει τη σχάση. Συνοδεύοντας τη δουλειά της επεξεργασίας του ηθικού ψυχικού πόνου στον ασθενή εξαιτίας της συνεργασίας του με το σύστημα, έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα διαρκές άγχος, αυτό της σύγκρουσης μεταξύ του εγώ και το ιδανικό του εγώ, στο πλαίσιο του νεο-φιλελευθερισμού. Είναι μία ακριβοπληρωμένη και δύσκολη δουλειά του ασθενή, αλλά και του αναλυτή, αλλά είναι σίγουρα αυτό που πρέπει να διαρκέσει για να μην υπάρξει «πολιτισμική αποξένωση», για να μπορέσει το υποκείμενο να ψάξει άλλους συμβιβασμούς από τη σχάση και για να έχει την ευκαιρία να μην υποβιβάζει την δική του υποκειμενικότητα.