|
Η Φαντασίωση και η ονειροπόληση |
|
|
Γράφει: Δημήτρης Σεφεριάδης
|
Η Φαντασίωση και η ονειροπόληση.
Προκειμένου να κατανοήσουμε το νόημα και τη λειτουργία της φαντασίωσης, θα αναφερθούμε πρώτα στη φαντασία και στο όνειρο.
Σύμφωνα με τον Daniel Lagache, φαντασία σημαίνει δημιουργική δραστηριότητα, μια οντότητα ανάμεσα στο ιδεατό και το πραγματικό στην οποία συμμετέχει και η αντίληψη.Ποια είναι η λειτουργία του ονείρου; Το όνειρο αντιπροσωπεύει μια ψυχική ενέργεια κατά τη διάρκεια του ύπνου, όταν το υποκείμενο είναι αποκομμένο από εξωτερικούς ερεθισμούς. Το όνειρο προέρχεται από της ενορμήσεις του Αυτό. Όταν οι ενορμήσεις αυτές διεγείρουν επιθυμίες που η μη εκπλήρωσή τους θα ενοχλήσει το Εγώ, το όνειρο έρχεται και κατευνάζει τη διέγερση των επιθυμιών, δίνοντάς τους μια εκπλήρωση παραισθητικού τύπου.
Έχουμε ήδη αναφερθεί στη δομή και στο μηχανισμό του ονείρου. Ένα ανάλογο ψυχικό φαινόμενο με το όνειρο είναι η ονειροπόληση (Day-dream,). Πρόκειται για ιστορίες, επεισόδια, σκηνές, στις οποίες το υποκείμενο διηγείται στον εαυτό του, σε κατάσταση εγρήγορσης.Το όνειρο και η ονειροπόληση διαφέρουν μεταξύ τους. Τα κοινά χαρακτηριστικά τους είναι ότι, ανεξάρτητα από την εξωτερική πραγματικότητα, προσδίδουν ικανοποίηση στο άτομο, καθώς και ότι και τα δύο έχουν την πηγή τους στην παιδική ηλικία. Ωστόσο στην ονειροπόληση, η ιστορία φαίνεται πιο συγκροτημένη. Συχνά, η ονειροπόληση τροφοδοτεί το όνειρο, δηλ. προσφέρει το σενάριο. Είναι αυτό που λέει ο Φρόυντ «η πρόσοψη του ονείρου». Ένα μεγάλο μέρος των ονειροπολήσεων μπορεί να μείνει ασυνείδητο ή να γίνει όνειρο εν γρηγόρσει δηλ. ονειρική κατάσταση όπου το επίπεδο εγρήγορσης είναι χαμηλό, αλλά η συνείδηση παραμένει ανέπαφη. Χρησιμοποιείται στην ψυχοθεραπεία για την πρόκληση φαντασιώσεων μέσω των οποίων γίνεται ευχερέστερα η διερεύνηση του ασυνειδήτου.
Οι ονειροπολήσεις εκφράζονται μέσω της φαντασίωσης.
Η φαντασίωση είναι ένα φανταστικό σενάριο, όπου το υποκείμενο είναι παρόν και παρουσιάζει την εκπλήρωση μιας ασυνείδητης επιθυμίας με τρόπο παραμορφωμένο, μέσω αμυντικών διαδικασιών. Γίνεται συμβιβασμός μεταξύ ενορμήσεων και εσωτερικών απαγορεύσεων. Η φαντασίωση περιέχει τις επιθυμίες του υποκειμένου, όπως είναι οργανωμένες μέσα στην ιστορία του. Μπορεί να είναι συνειδητή ή ασυνείδητη. Εμφανίζεται με άμεσο τρόπο και χρειάζεται ερμηνευτική προσέγγιση, κώδικα, όπως και τα όνειρα, για την κατανόησή της. Οι φαντασιώσεις εκφράζονται επίσης μέσα από το παιχνίδι, τη ζωγραφική, το λόγο, τις ονειροπολήσεις.
Η ψυχοθεραπευτική ή ψυχαναλυτική μέθοδος διευκολύνει την έκφραση των φαντασιώσεων και οδηγεί το υποκείμενο στη συνειδητοποίηση για να μπορέσει να διευθετήσει τις φαντασιώσεις του.
Οι μεγάλες φαντασιώσεις
· Προγενετήσιες φαντασιώσεις: Αρκετά στερεότυπες: Ενσωμάτωσης (του στήθους, του πέους με στοματικό ή πρωκτικό τρόπο), τεμαχισμού ή αρχαϊκής πρωτόγονης σκηνής.
· Φαντασιώσεις που έχουν σχέση με τη γενετήσια ενασχόληση: (ευνουχισμός, σαγήνη, κύηση, οιδιπόδειος πρωτόγονη σκηνή).
· Μικτές φαντασιώσεις: (μήτρα και επιστροφή στο μητρικό μαστό). Ανάλογα με το τοπικό επίπεδο της φαντασίωσης, δηλ. εάν είναι συνειδητή ή ασυνείδητη, διακρίνουμε: τη φαντασίωση της επιθυμίας που είναι ασυνείδητη, την αμυντική φαντασίωση, που είναι ένας συμβιβασμός που πρέπει να αποκρυπτογραφήσουμε, την απωθημένη φαντασίωση, που είναι ασυνείδητη. Σύμφωνα με τον Lebovici και τον Diatkine, διακρίνουμε από απόψεως περιγραφής, τις άμεσες, τις συμβιβαστικές και τις ασυνείδητες φαντασιώσεις.
1. Άμεσες φαντασιώσεις
Διακρίνονται σε:
α) Συνειδητές φαντασιώσεις
β) Φαντασιώσεις επιθυμίας
Α. Οι συνειδητές φαντασιώσεις στα παιδιά, εκφράζονται μέσα από το παιχνίδι, το σχέδιο, την ομιλία και γενικότερα τη συμπεριφορά του παιδιού. Αυτές τις φαντασιώσεις το παιδί δεν τις πιστεύει εντελώς. Πρόκειται για κάτι που είναι «σαν» και το παιδί μπορεί να το εκφράσει μ’ αυτήν την έννοια. Κάτω από τις συνειδητές φαντασιώσεις, υπάρχει μια ασυνείδητη φαντασίωση.
Οι συνειδητές φαντασιώσεις στους ενήλικες, έχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
α) Είναι σκηνές που φαντάστηκε το άτομο και που το είχαν γοητεύσει.
β) Είναι επαναλαμβανόμενες, με μεγάλη σταθερότητα.
γ) Περιέχουν οπτικές εικόνες, οι οποίες μπορούν να αναμειχθούν με σκέψεις και αναπαραστάσεις.
δ) Η πίστη συνήθως απουσιάζει, αλλά υπάρχει κάποια υπόθεση για τη στήριξη της φαντασίωσης.
ε) Η συχνότητα κυμαίνεται ανάλογα με τα άτομα. Παρουσιάζονται σε όλους, αλλά περισσότερο στα παιδιά και στους εφήβους με θέματα ερωτικά ή μεγαλείου. Όταν υπάρχει παθολογία, οι ονειροπολήσεις είναι νοσηρές και το υποκείμενο αποδιοργανώνεται.
στ) Είναι διαδικασίες όπως και του ονείρου, δηλαδή μείγμα αναμνήσεων ζυμωμένων με τις επιθυμίες του υποκειμένου, και αλλοιωμένων από τη λογοκρισία.
Στη συνειδητή φαντασίωση υπάγονται:
1. «Ανάμνηση – οθόνη»: αναμνήσεις οι οποίες συνοψίζονται σε μια μόνο ανάμνηση και με μεγάλη καθαρότητα παρουσιάζονται δε σαν μυθικό σενάριο.
2. «Η οικογενειακή ιστορία»: ένα παιδί περίπου 10-11 χρονών τροποποιεί το σύνδεσμο που έχει με τους γονείς του. Σκέπτεται ότι οι γονείς του είναι άλλοι, ή ότι το βρήκαν. Στην ψυχοπαθολογία, συναντάμε αυτό το παραλήρημα στις παρανοϊκές καταστάσεις. Παρατηρήθηκε όμως ότι παρουσιάζονται και σε νευρωτικές καταστάσεις.
3. Η φαντασίωση που αναφέρεται από τον Φρόυντ ότι «χτυπάνε ένα παιδί», ερμηνεύεται σε σχέση με λανθάνοντα στοιχεία, όπως ένα όνειρο:
1Ο στάδιο: Το ενδιαφέρον στρέφεται προς τον πατέρα, δεν είναι εντελώς, ούτε σεξουαλική, ούτε σαδιστική φαντασίωση. «Ο πατέρας αγαπά μόνο εμένα, δεν αγαπά το άλλο παιδί, το χτυπά»
2ο στάδιο: Υπάρχει ενοχή και μαζοχισμός «ο πατέρας μου με αγαπά – ενοχή (συνειδητό) ο πατέρας μου με χτυπά». Άρα: «ο πατέρας μου δεν με αγαπά, εφόσον με χτυπά» (ασυνείδητο).
3ο στάδιο: Ψευδοσαδιστικό: «χτυπάνε ένα παιδί, το παιδί που χτυπάνε είναι το υποκατάστατο του πραγματικού παιδιού».
Β. Οι φαντασιώσεις επιθυμίας είναι συχνές στα παιδιά. Στα ψυχωσικά και προ-ψυχωσικά παιδιά, χάνονται τα όρια του συνειδητού και του ασυνείδητου, του πραγματικού και του φανταστικού.
1. Οι συμβιβαστικές φαντασιώσεις Είναι ένα είδος άμυνας ενάντια στο άγχος. Είναι οι πιο πολύπλοκες φαντασιώσεις που συναντάμε στις νευρωσικές οργανώσεις.
2. Ασυνείδητες φαντασιώσεις Μπορεί να είναι εξαρχής ασυνείδητες, όπως στις πρωτόγονες φαντασιώσεις, ή να είναι ασυνείδητες σε δεύτερη φάση, όπως συμβαίνει στις απωθημένες αναμνήσεις και στις ονειροπολήσεις.
Κλινική της φαντασίωσης
Ανάλογα με τη δομή του υποκειμένου, η έκβαση της φαντασίωσης είναι διαφορετική.
Σε μια φυσιολογική δομή, η φαντασίωση πραγματώνεται, όταν γίνει δεκτή από το Υπερεγώ και συμπέσει με κάποια στοιχεία της πραγματικότητας.
Σε μια νευρωσική δομή, η πραγματοποίηση της επιθυμίας που περιέχεται στη φαντασίωση, μπορεί να επιφέρει κάποια τραυματική κατάσταση και να προκαλέσει συμπτώματα.
Στην ψυχωσική δομή, η φαντασίωση είναι παραληρηματική και αγνοεί τη συμβατότητα της πραγματικότητας – φαντασίωσης.
Στις παιδικές ψυχώσεις το φαντασιακό δεν διακρίνεται από το πραγματικό, δεν υπάρχει διαφοροποίηση ανάμεσα στην εξωτερική πραγματικότητα και στην φαντασίωση.
Στις προ-ψυχώσεις, υπάρχει αποτυχία στη διαδικασία της άμυνας και στη διαδικασία της ένταξης της φαντασίωσης.
Στις καταθλιπτικές οργανώσεις μέρος της φαντασίωσης, όπως και στην ψύχωση, δεν είναι συμβατό με την πραγματικότητα.
Στις ψυχοσωματικές δομές, η φαντασίωση λείπει, λιγότερο στο παιδί, περισσότερο στον ενήλικα.
Στις ψυχοπάθειες, υπάρχει σύγχυση ανάμεσα στην φαντασίωση και στην πράξη.
Στις παιδικές νευρώσεις παρουσιάζονται οι συμβιβαστικές φαντασιώσεις. Αυτές εμφανίζονται σε κάθε «φυσιολογικό» παιδί που βιώνει την παιδική νεύρωση.Στη φροϋδική θεωρία, με την εισαγωγή της αρχής της πραγματικότητας, αυτονομείται η φαντασιακή ενέργεια σε σχέση με τη διαδικασία της σκέψης, η οποία αφιερώνεται στη προσαρμογή στην πραγματικότητα.
Πρωτόγονες φαντασιώσεις
Τα περισσότερα από τα νευρωσικά άτομα, όταν διηγούνται τα παιδικά τους χρόνια, αναφέρουν τυπικώς τις εξής φαντασιώσεις:
· Αναμνήσεις σχετικές με τις σεξουαλικές σχέσεις των γονιών: πρωταρχική σκηνή (προέλευση του ατόμου).
· Σκηνές σαγήνης του παιδιού από έναν ενήλικα, συνήθως από τον πατέρα ή από ένα μεγαλύτερο παιδί (προέλευση της σεξουαλικότητας).
· Φόβο ευνουχισμού (προέλευση της διαφοράς των φύλων).Είναι δύσκολο να μάθει κανείς εάν αυτά τα γεγονότα συνέβησαν πραγματικά και το υποκείμενο τα έζησε, ή εάν είναι καθαρά προϊόντα της φαντασίας του.Σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, οι πρωτόγονες φαντασιώσεις υπάρχουν σε όλους τους ανθρώπους, αποτελούν δομικό στοιχείο και αφορούν την προέλευση. Αυτές οι φαντασιώσεις έχουν φυλογενετικό και οντογενετικό χαρακτήρα, εμφανίζονται με στερεοτυπικό τρόπο και είναι τα μεγάλα αινίγματα που θέτουν τα παιδιά.
|
|
